સ્વર્ગનું
પક્ષી પેરેડાઇઝ ફ્લાયકેચર
દૂધરાજ પક્ષી જ્યારે હવામાં ઊડે છે ત્યારે પૂંછમાંથી બહાર પડતાં બે લાંબા પીંછા તલવારના વળાંક જેવાં દેખાય છે તેથી જ આ પક્ષીનું એક ગુજરાતી નામ તરવારિયો છે. તરુણ પક્ષી એક વર્ષનું થાય છે ત્યાં સુધી પીઠ ઉપર માદા પક્ષી જેવો બદામી કે તપખીરિયો રંગ ધરાવે છે. બીજા વરસે લાંબી છીંકણી-બદામી રંગની પૂંછ ધારણ કરે છે. ત્રીજા વરસે પીઠ ઉપર અને પાંખોમાં સફેદ પીંછા આવવા માંડે છે. તરૂણ કાળ દરમિયાન પણ તેનામાં પુરુષાતન હોય છે અને માદા સાથે સંવનન કરવા માંડે છે. પુખ્ત નર પક્ષીનાં પીંછામાં ઝબકતા સફેદ રંગમાં ઝીણી કાળી રેખાઓ તેની સુંદરતા વધારે છે. આ અતિ સુંદર પક્ષીને તેના આકર્ષક વ્યક્તિત્વને લીધે અંગ્રેજીમાં પેરેડાઇઝ ફલાય કેચર (Paradire Flycatcher, Asian Paradire Flycatcher) અર્થાત સ્વર્ગના પક્ષીનું નામ મળ્યું છે. શાસ્ત્રીય નામ Terpsiphone paradisi છે.
ભારતભરનાં ગાઢ જંગલો અને ખાસ કરીને તળાવ, નદી-નાળાં કે પાણીનાં સ્રોતની નજીક તેમનું સ્થાન હોય છે. આજુબાજુનાં પાકિસ્તાન, મ્યાનમાર, શ્રીલંકા, બંગલાદેશ, અફઘાનિસ્તાન વગેરેમાં પણ વ્યાપક છે. ગુજરાતમાં અને ખાસ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણે ઠેકાણે જોવામાં આવે છે. ફેબ્રુઆરીથી જુલાઈ એ પ્રજનનકાળ છે. ઘાસ, તણખલાંનો પ્યાલા કે વાટકી જેવો વ્યવસ્થિત માળો ગુંથી તેમાં બહાર કરોળિયાનાં જાળાં, તાતણાં બાંધી મજબૂત કરે છે. સૌરાષ્ટ્રમાં ગીરમાં અને ગીરનારનાં જંગલોમાં પ્રજનન કરે છે. ૩ થી પાંચ ગુલાબી પડતા મલાઈનાં રંગના ઇંડાં હોય છે. ઇંડાં લંબગોળ અને ઉપર લાલ-ક્થ્થાઈ રંગનાં ટપકાં હોય છે.
ઊડે છે ત્યારે આનંદમાં આવી સંગીતમય અવાજ કરે છે. સામાન્ય રીતે વૃક્ષોમાં હોય છે ત્યારે ઘોઘરો કીક-કીક અવાજ કરે છે અને તેથી તેનાં તરફ ધ્યાન દોરાય છે.
- ડો. અશોક એસ. કોઠારી
દૂધરાજ પક્ષી જ્યારે હવામાં ઊડે છે ત્યારે પૂંછમાંથી બહાર પડતાં બે લાંબા પીંછા તલવારના વળાંક જેવાં દેખાય છે તેથી જ આ પક્ષીનું એક ગુજરાતી નામ તરવારિયો છે. તરુણ પક્ષી એક વર્ષનું થાય છે ત્યાં સુધી પીઠ ઉપર માદા પક્ષી જેવો બદામી કે તપખીરિયો રંગ ધરાવે છે. બીજા વરસે લાંબી છીંકણી-બદામી રંગની પૂંછ ધારણ કરે છે. ત્રીજા વરસે પીઠ ઉપર અને પાંખોમાં સફેદ પીંછા આવવા માંડે છે. તરૂણ કાળ દરમિયાન પણ તેનામાં પુરુષાતન હોય છે અને માદા સાથે સંવનન કરવા માંડે છે. પુખ્ત નર પક્ષીનાં પીંછામાં ઝબકતા સફેદ રંગમાં ઝીણી કાળી રેખાઓ તેની સુંદરતા વધારે છે. આ અતિ સુંદર પક્ષીને તેના આકર્ષક વ્યક્તિત્વને લીધે અંગ્રેજીમાં પેરેડાઇઝ ફલાય કેચર (Paradire Flycatcher, Asian Paradire Flycatcher) અર્થાત સ્વર્ગના પક્ષીનું નામ મળ્યું છે. શાસ્ત્રીય નામ Terpsiphone paradisi છે.
ભારતભરનાં ગાઢ જંગલો અને ખાસ કરીને તળાવ, નદી-નાળાં કે પાણીનાં સ્રોતની નજીક તેમનું સ્થાન હોય છે. આજુબાજુનાં પાકિસ્તાન, મ્યાનમાર, શ્રીલંકા, બંગલાદેશ, અફઘાનિસ્તાન વગેરેમાં પણ વ્યાપક છે. ગુજરાતમાં અને ખાસ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણે ઠેકાણે જોવામાં આવે છે. ફેબ્રુઆરીથી જુલાઈ એ પ્રજનનકાળ છે. ઘાસ, તણખલાંનો પ્યાલા કે વાટકી જેવો વ્યવસ્થિત માળો ગુંથી તેમાં બહાર કરોળિયાનાં જાળાં, તાતણાં બાંધી મજબૂત કરે છે. સૌરાષ્ટ્રમાં ગીરમાં અને ગીરનારનાં જંગલોમાં પ્રજનન કરે છે. ૩ થી પાંચ ગુલાબી પડતા મલાઈનાં રંગના ઇંડાં હોય છે. ઇંડાં લંબગોળ અને ઉપર લાલ-ક્થ્થાઈ રંગનાં ટપકાં હોય છે.
ઊડે છે ત્યારે આનંદમાં આવી સંગીતમય અવાજ કરે છે. સામાન્ય રીતે વૃક્ષોમાં હોય છે ત્યારે ઘોઘરો કીક-કીક અવાજ કરે છે અને તેથી તેનાં તરફ ધ્યાન દોરાય છે.
- ડો. અશોક એસ. કોઠારી